MENDIDIK DIRI MENJADI PENULIS: SEBUAH EPILOG

0
1403

Oleh MUCH. KHOIRI

MENDIDIK orang lain agar menjadi apa yang kita inginkan, tidaklah mudah. Lebih sulit lagi adalah mendidik diri sendiri agar mampu mendidik orang lain untuk menjadi apa yang kita inginkan. Terlebih, makna mendidik diterapkan secara sportif dan adil.

Untuk membuat orang lain memiliki pengetahuan, sikap, dan perilaku sejalan dengan apa yang kita inginkan, kita harus memiliki pengetahuan, sikap, dan perilaku yang patut dididikkan. Implikasinya, kita harus bisa dijadikan cermin atau suri tauladan.

Seorang kiai, pendeta, pedanda, atau tokoh religi lain harus sudah ahli dalam kitab suci yang merupakan pedoman dan pegangan untuk berdakwah. Dia juga mengamalkan dzikir, semedi, sembahyang atau ritual lain dengan sebenar-benarnya. Lalu, perilaku kesehariannya mencerminkan kesalehan kalbu dan jiwanya.

Jika ada kiai, pendeta, pedanda, atau tokoh religi lain tidak lagi mengamalkan dzikir, semedi, sembahyang atau ritual lain; dan  perilaku kesehariannya tidak lagi mencerminkan kesalehan kalbu dan jiwanya; maka gugurlah predikatnya sebagai kiai, pendeta, pedanda, atau tokoh religi lain.

Mendidik diri adalah memperdalam pengetahuan dan memperluas wawasan mengenai sesuai yang kita didikkan kepada orang lain. Mendidik diri juga membangun sikap dan perilaku agar patut diteladani; karena itu, ia harus menghayatinya lebih dulu sebelum menerapkannya pada orang lain.

Ada ilustrasi yang relevan. Keimanan orang beriman harus dilaksanakan dalam kehidupan sehari-hari. Menurut Aristoteles, kebajikan dalah praktik, bukan sekadar perasaan atau keyakinan. Susanto (2008) menulis: Kebajikan diekspresikan melalui tindakan, bukan kata-kata. Bukan apa yang Anda harapkan, Anda inginkan, atau maksudkan, hanya apa yang Anda lakukan yang akan menunjukkan karakter sejati. Dan kebajikan hanya bisa dipraktikkan bukan dikatakan. Jadi anak-anak akan melihat praktik, yang dikerjakan orangtuanya daripada yang sekadar diucapkannya. Maka anak yang kita didik kebajikan akan melihat kesesuaian antara yang kita ucapkan dan lakukan.

Ilustrasi tersebut mengisyaratkan, bahwa kita harus mempraktikkan kebajikan, bukan hanya mengatakannya, atau memerintahkannya. Jika kita berhasil mendidik diri, tidaklah sulit bagi kita untuk mendidik orang lain. Orang lain akan mendengarkan apa yang kita katakan, dan mencontoh atau terinspirasi apa yang kita lakukan. Bahkan, amat mungkin dia berkembang lebih baik dari pada harapan kita.

Demikian pun dalam hal menulis. Misalnya, dosen yang suka menulis tak akan berkesulitan menugasi mahasiswa untuk menulis. Dia bukan omong kosong, asbun (asal bunyi), karena dia juga menulis. Dengan begitu, apa yang dia ajarkan dan didikkan kepada mahasiswa memiliki daya pengaruh yang kuat, signifikan, dan mengesankan.

Coba bayangkan, bagaimana pandangan mahasiswa yang ditugasi menulis oleh dosen yang hampir tak pernah menulis? Di depan sang dosen mungkin saja mahasiswa itu tampak takdzim dan oke-oke saja. Namun, amat mungkin, mereka ngrasani begini, Ah, teori melulu.  Mana buktinya?”

Rasan-rasan semacam itu representasi kekurangpercayaan mahasiswa terhadap sang dosen.  Mahasiswa belum merasa yakin bahwa sang dosen juga mampu menulis,  sesuatu  yang selalu diperintahkan kepada mahasiswa untuk melakukannya. Seharusnya dia menunjukkan bahwa dia kredibel dan membangun kedekatan dengan mahasiswa. Guna membuktikan keandalanya, dia seharusnya juga menulis.

Kekaguman saya terhadap Prof. Budi Darma sudah tumbuh sejak saya duduk di bangku SMA tahun 1982-1985. Kekaguman itu membuncah saat beliau memberikan kuliah di kelas saya “Literary Appreciation”, lalu menjadi bapak dan kolega senior saya di Jurusan Bahasa dan Sastra Inggris. Hingga kini pun, dalam menulis, beliau adalah satunya kata dan perbuatan!  

Begitulah, mendidik diri juga membudayakan diri dalam apa yang kita tularkan kepada orang lain. Kita harus membudayakan diri dengan mengaji, shalat, bersedekah, dan sebagainya sebelum kita mendidik anak-anak untuk membudayakan hak serupa.  Demikian pula kita harus membaca dan menulis dulu sebelum mengajak orang lain membaca dan menulis.

***

Demikianlah amanah yang dapat saya tangkap dari kumpulan artikel yang terhimpun dalam buku bertajuk “Dari Menulis Menuju Mahakarya” ini. Kumpulan tulisan dalam buku ini merupakan karya peserta pelatihan menulis daring (online) yang dihelat oleh Sahabat Pena Kita (SPK). Saya harus mengapresiasinya, sebab para penulis telah berjuang cukup keras untuk menulis artikel masing-masing. Andaikata tanpa perjuangan, juga motivasi dari pengelola pelatihan, agaknya artikel-artikel mereka hanya berhenti di dalam pikiran atau mandek di dalam folder laptop.

Pada aras demikian, penulisan artikel untuk buku antologi ini merupakan proses mendidik diri. Mendidik diri di sini bukan hanya memperdalam pengetahuan dan memperluas wawasan mengenai sesuai yang akan dididikkan kepada orang lain, melainkan juga mempraktikkannya apa yang dididikkan. Lalu,  hal itu juga membuktikan suatu keteladanan. Maksudnya, jika kelak mereka akan menyuruh orang lain untuk menulis, misalnya, mereka sudah siap mental sepenuhnya berkat pengalaman menulis artikel untuk antologi.  

Pada sisi lain, menulis juga menunaikan kewajiban. Mudah-mudahan inilah makna yang tertangkap dari perjuangan penulisan artikel-artikel dalam buku ini. Mereka menunaikan kewajiban beribadah menulis, yang sama wajibnya dengan membaca (iqra’). Tentu, kita berharap, becermin dari artikel-artikel kali ini, para penulis tetap menjaga ghirah (passion) mereka untuk mampu menulis kebajikan.

Mengapa menulis kebajikan? Sebab, para penulis adalah pendidik, yang di dalam tubuh mereka mengalir darah mendidik dan mendewasakan anak-anak bangsa. Ironis sekali jika mereka tidak memihak pada kebajikan. Pendidik selalu berupaya untuk mendahulukan kebajikan dan menolak kebathilan. Amat boleh jadi, menulis kahikatnya mengkomunikasikan pesan kebajikan kepada orang lain. Hasilnya, kebajikan akan menyebar secara berantai, dan bahkan mungkin dikembangkan menjadi tulisan baru.

Mengingat para penulis memiliki latar dan pemahan berbeda tentang fenomena masa kini, hadirlah artikel-artikel dengan aneka topik dan gaya penyampaian yang khas milik penulis. Para penulis menulis artikel-artikel pengalaman, refleksi, opini, dan sebagainya. Gaya penyampaiannya komunikatif dan enak diikuti. Semua ini tak lepas dari ketekunan para penulis dalam mengikuti workshop menulis yang digelar oleh SPK.

Membaca artikel mereka satu persatu dalam buku ini, membangkitkan apresiasi dan kekaguman kepada mereka. Pada sisi lain, sebagai pemateri dalam workshop, saya merasa bahagia karena mereka telah mencerminkan pemahaman baik tentang materi workshop lewat artikel-artikel yang ada. Tanpa pengakuan lisan pun, artikel-artikel yang ada seolah sedang berkisah tentang apa dan bagaimana menulis artikel yang baik.

Sebagai penutup, saya akan menjadi saksi bagaimana mereka terus mendidik diri secara istiqamah untuk menjadi penulis. Untuk menjadi penulis, memang dibutuhkan serangkaian proses yang panjang dan melelahkan; namun jika dilalui dengan ketekunan dan niat kuat, menjadi penulis bukanlah suatu kemustahilan—melainkan suatu keniscayaan. Masalahnya, apakah mereka siap berjuang memasuki lorong-lorong gelap kepenulisan, dan keluar dengan mahakarya masing-masing? Inilah pertanyaan besar yang harus mereka jawab dengan karya nyata.[]    

Driyorejo, Gresik, 20-11-2020

*Much. Khoiri adalah penggerak literasi, trainer, editor, dan penulis 45 buku dari Unesa Surabaya, serta penasihat Sahabat Pena Kita (SPK). Buku terbaru “SOS Sapa Ora Sibuk: Menulis dalam Kesibukan” (Edisi revisi, 2020). Kini sedang menyiapkan beberapa naskah buku. Tulisan ini pendapat pribadi. Dapat dihubungi di muchkhoiriunesa@gmail.com

  1. ราคาบอล2
  2. ราคาบอล -1/1.5
  3. ราคาบอล1 คือ
  4. ราคาบอล ราคาต่อบอล ราคาบอล -10 คือ ราคาต่อรองบอล ต่อรองบอล อัตราต่อรองบอล ราคาบอล ส อัตราต่อรองราคาบอล ราคาต่อ ราคาต่อรอง ราคาบอล -10 การต่อรองราคาบอล ราคาบอลต่อ ราคาต่องรองบอล ราคาบอลรอง อัตราการต่อรองบอล ต่อรองราคาบอล ราคาบอลไหล เรี ยล ไท ม์ ราคา บอล ราคาบอลสเต็ป อัตรา ต่อ รอง ราคาบอล ราคาบอลต่อรอง แทงบอล ราคาแทงบอลสเต็ป ดูราคาต่อรองบอล ราคาบอลสโบเบ็ต แบบเรียลไทม์ วิธีดูอัตราต่อรองบอล แทงบอล ใน เว็บ จ่าย ยัง ไง ราคาบอลน่าเล่น ราคาแทงบอล ราคาบอล สเต็ป อัตรา ราคา ต่อ รอง บอล อัตราต่อรอง คือ อัตราราคาต่อรองบอล ราคาบอลค่าน้ำ รองบอล ราคาค่าน้ำบอล ราคาบอล -0 ราคาบอลต่อ ป -10 คือ ราคาบอลต่อรองวันนี้ ราคาอัตราต่อรองบอล อัตราบอลต่อรอง อัตราราคาบอล การต่อรองบอล ดูราคาบอล บอลราคาต่อ ราคา-บอล ราคาต่อ บอล ราคาต่อรองบอลวันนี้ ราคาอล วิธีดูราคาต่อรองฟุตบอล อัตราการจ่ายบอลสเต็ป อัตราการต่อรอง อัตราแทงบอล เรทแทงบอล แทงบอล อัตราต่อรอง การแทงบอล ดูบอลต่อรอง บอลราคา ผลบอลสดพร้อมราคาต่อรอง ราคาการแทงบอล ราคาบอล -0.5 ราคาบอล ดูยังไง ราคาบอลดีที่สุด ราคาบอลสูงต่ำ 1 ราคาบอลสูงต่ำ ดู ยัง ไง ราคาบอลเดี่ยว อัตราต่อรองบอล คือ เว็บดูราคาบอล แทงบอล ชุด แทงบอลสด ดูราคาบอลต่อ ดูราคาฟุตบอล ต่อรอง บอล ราคาต่อรองบอล คือ ราคาต่อรองบอล ดูยังไง ราคาบอล ค่าน้ำ ราคาบอล ต่อรอง ราคาบอล1 ราคาบอลที่ดีที่สุด ราคาฟุตบอล ราคารองบอล ราคาเดิมพันบอล ราคาเเทงบอล วิธีดูราคาต่อรองบอล อัตราต่อ อัตราต่อบอล แทงบอล ราคา การต่อบอล ดูอัตราต่อรองบอล ตารางแท่งบอล บอลรอง บอลราคาต่อรอง ราคา Sbobet ราคาการต่อรองบอล ราคาบอล น้ำ ราคาบอลต่อ2 ราคาบอลเดี่ยวคิดยังไง ราคาบอลแบบไทย สูงต่ํา ราคาบอล อัตราจ่ายบอล อัตราต่อรอง ราคาบอล อัตราบอล การดูราคาบอล ค่าน้ำ บอล ต่อ บอลต่อ ราคา ค่าน้ํา บอล อัตราการจ่ายราคาบอล แทงบอล -0.5 คือ แทงบอล -0.25 คือ ค่าน้ำฟุตบอล เว็บบอลราคาดีที่สุด เว็บแทงบอลที่ดีที่สุด -0.25 ราคาบอล ราคาบอลครึ่งแรก ราคาบอลเต็ง คือ อัตราต่อรองฟุตบอล แทงบอลยังไง บอลต่อบอลรองวันนี้ ผลบอลสดพร้อมราคาบอล ราคาบอลส บอลต่อบอลรอง แทงบอลชุด อัตราต่อรองบอลล่วงหน้า ราคาต่อ บอล ส เต็ ป ราคาบอล คือ เว็บบอล ราคาดีที่สุด ราคาบอลออนไลน์ ราคาบอล -0/0.5 คือ ราคาพนันบอล เว็บพนันบอล ดีที่สุด แทงบอล ต่อ แทงบอลราคา แทงบอลในเว็บจ่ายยังไง อัตราบอลต่อรองวันนี้ ราคาน้ำดีที่สุด บอลออนไลน์ ค่าน้ำที่ดีที่สุด อัตราต่อรองบอล ดูยังไง ราคารอง ใบแทงบอล ราคาน้ำแทงบอล อ่านราคาบอล แทงบอล ง่ายๆ อัตราต่อรอง ราคาค่าน้ํา ฟุตบอล ราคาน้ำ แทงบอล วิธีอ่านราคาบอล ค่าน้ํา Duangdeeking อัตรา ต่อ รอง บอล สูง ต่ํา ราคาต่อรอง คือ ราคาบอลเรียลไทม์ เว็บ บอล ราคา ดี ที่สุด .ราคาบอล 2 ราคาบอล การ หา ราคาบอล การดูราคาต่อรองบอล การดูราคาบอล การต่อราคาบอล คาราบอล ค่าน้ำราคาบอล ดู ราคา บอล ดูราคาต่อ รอง บอล ดูราคาบอลดีที่สุด ดูราคาบอลต่อรอง ดูราคาบอลสูงต่ำ ต่อ รอง บอล คือ บอลต่อ1 บอลต่อรอง บอลต่อรอง คือ รคาบอล ราคบอล ราคา ต่อ รอง บอล ราคา บอล ต่อ เสมอ ราคา บอล สูง ต่ำ ราคา บอล สูง ต่ํา ดู ยัง ไง ราคา แทง บอล ราคาการต่อบอล ราคาขอล ราคาต่อ รอง คิด ยัง ไง ราคาต่อ รอง บอล ดู ยัง ไง ราคาต่อรอง บอล ราคาต่อรองบอลคือ ราคาต่อรองบอลคืออะไร ราคาต่อลอง ราคาบลอ ราคาบอ ราคาบอง ราคาบอบ ราคาบอล -1.25 ราคาบอล -10 คืออะไร ราคาบอล -10คือ ราคาบอล 1 ราคาบอล ต่อ ราคาบอล วิธีดู ราคาบอล สูงต่ำ ราคาบอล อ่านยังไง ราคาบอล. ราคาบอล2 ราคาบอลต่อ ป ราคาบอลต่อวันนี้ ราคาบอลต่อเสมอ คือ ราคาบอลน้ำ ราคาบอลรอง1 ราคาบอลสูง ต่ำ ราคาบอลสูงต่ำ ราคาบอลสูงต่ำ ทั้งหมด ราคาบอลสูงต่ํา ดูยังไง ราคาบอลสูงต่ําดูยังไง ราคาบอลอ่านยังไง ราคาบิล ราคาบแล ราคาฟุตบอลต่อรอง ราคายอล ราคาลอล ราคา​บอล ราคา​บอล​ ราบอล ราราบอล ราาบอล ลาคาบอล วิธีดูต่อบอล วิธีดูราคาบอลต่อรอง วิธีเล่นบอลสเต็ป อย่างไรให้รวย วิธีแทงบอลเดี่ยว สมัครแทงบอล สมัครแทงบอลออนไลน์ สอนดูราคาบอล สูงต่ํา สูตรการวิเคราะห์ราคาบอล อัดตาต่อรองบอล อัตตราต่อรอง อัตตราต่อรองบอล อัตรา การ ต่อ บอล อัตรา ต่อ รอง การพนัน อัตรา ต่อ รอง บอล อัตราการต่อบอล อัตราการต่อรองบอล คือ อัตราต่อบอล คือ อัตราต่อรอง บอล เล่นบอลรอง เวปแทงบอลที่ดีที่สุด เว็บ บอล แทง ง่าย เว็บ แทง บอล ที่ ดี ที่สุด เว็บเล่นบอล ที่ดีที่สุด เว็บแทงบอล ราคาน้ำดี เว็บแทงบอล เชื่อถือได้ เว็บแทงบอลดีที่สุด เว็บแทงบอลราคาดี เว็บแทงบอลสเต็ปดีที่สุด แทง บอล ชุด ออนไลน์ แทง บอล สด แทง บอล ให้ รวย แทง ฟุตบอล ออนไลน์ แทงบอล สด แทงบอลชุด ออนไลน์ แทงบอลชุดออนไลน์ แทงบอลบน มือ ถือ แทงบอลบนมือถือ แทงบอลยังไงให้ได้เงิน แทงบอลรอง แทงบอลราคาน้ำดี แทงบอลสเต็ปสด แทงบอลเต็งสด ใบกาบอล -0 ราคาบอล -0.5 ราคาบอล -0.75 ราคาบอล -0/0.5ราคาบอล -1.75 ราคาบอล -1/1.5 ราคาบอล -10ราคาบอล 1 ราคาบอล 1ราคาบอล 2 คือ ราคาบอล 2ราคาบอล กดบอล การ ต่อ บอล การจ่ายราคาบอล การดู ราคาบอล การแทงบอลออนไลน์ การแทงบอลในเว็บ ขอดูราคาบอล ค่าน้ำบอล คือ ค่าบอล ดูต่อบอล ดูราคาต่อรอง ดูราคาบอลยังไง ต่อ บอล ต่อบอล ต่อรองบอล คือ ต่อราคาบอล บอล ราคา บอลต่อ 1 บอลต่อ2 บอลต่อดูยังไง บอลราคาสูงต่ำ ผลต่อรองบอล พนัน ฟุตบอล ออนไลน์ ราคสบอล ราคา บอล 2 ราคา บอล เสมอ ราคา แทงบอล ราคาต่อ 1 ราคาต่อ1 ราคาต่อรองบอลดูยังไง ราคาต่อรองฟุตบอล ราคาต่อลองบอล ราคาบล ราคาบอล -0.25 ราคาบอล -0.75 ราคาบอล -1.5 ราคาบอล 1 คือ ราคาบอล 2 ราคาบอล ป -10 คือ ราคาบอล เรี ยล ไท ม์ ราคาบอล-1 ราคาบอลต่อ 2 ราคาบอลต่อ1 ราคาบอลต่อรอง คือ ราคาบอลต่อรอง ยังไง ราคาบอลปป ราคาบอลเต็ง ราคาบอลแต่ละราคา ราคาบอลแบบไหนน่าเล่น ราคาบอลไทย ราคาบเล ราคาฟุตบอลโลกคืนนี้ ราคายอบ ราคาเล่นบอล ราคาแทงบอล คือ ราคาแท่งบอล ราตาบอล ราาคาบอล สมัคร แทง บอล ออนไลน์ หาแทงบอล อทงบอล อธิบายราคาต่อรองบอล อัตรา ต่อ รอง บอล คือ อัตราจ่ายบอลสเต็ป อัตราต่อรองบอลคือ อัตราต่อรองราคาบอลวันนี้ อัตราบอลต่อ เล่น บอล ให้ รวย เวปแทงบอล เว็บ แทง บอล เว็บ แทง บอล ดี ที่สุด เว็บบอลที่ดีที่สุด เว็บเเทงบอล เว็บแทงบอล เว็บแทงบอล โปรโมชั่นดีที่สุด เว็บแทงบอลสเต็ป เว็บแทงบอลสเต็ป ออนไลน์ เว็บแทงบอลเชื่อถือได้ เว็ปเเทงบอล เว็ปแทงบอล เเทงบอล แทง บ แทง บ แล แทง บอล แทงบอ แทงบอล -0.5 แทงบอล 1 แทงบอล ออนไลน์ แทงบอลง่ายๆ แทงบอลต่อ แทงบอลมือถือ แทงบอลราคาดี แทงบอลสเต็ป คือ แทงบอลสเต็ป เสมอ แทงบอลออนไลน์ แทงบอลออนไลน์ ยังไง แทงบอลให้ได้เงิน แทงบอลไทย -0.25ราคาบอล การดูราคาบอล ค่าน้ํา ดูราคาบอลไหลยังไง นาคาบอล นำแทงบอล บอล ราคา ต่อ รอง บอลดี บอลต่อ -0.25 บอลต่อ 1 คือ บอลรอง ปป บอลลอง ผลบอลสดราคาต่อรอง รรคาบอล รับแทงบอล ราคทบอล ราครบอล ราคา บอล ต่อ ป ราคาต่อรองบอล คืออะไร ราคาบ ล ราคาบอฃ ราคาบอน ราคาบอล 2 คือ ราคาบอล ความ หมาย ราคาบอล ค่าน้ํา ราคาบอล ดู ราคาบอล ส คือ ราคาบอล1×2 ราคาบอล1คือ ราคาบอลดูยังไง ราคาบอลต่อป ราคาบอลต่ำ2 ราคาบอลยังไง ราคาบิอล ราคาฟุตบอล คือ ราคาไหล ราค่าบอล ราดาบอล ราึาบอล วิธี ดู ราคา บอล ค่า น้ํา วิธี แทง บอล ให้ ได้ เงิน วิธีดูบอลต่อรอง วิธีดูผลบอลสเต็ป วิธีดูราคาบอล ค่าน้ำ วิธีเล่นบอลสเต็ป สมัคร แทง บอล สมัคร แทงบอล ออนไลน์ สมัคร แทงบอลออนไลน์ อัตราต่อรองบอลคืนนี้ อัตราต่อรองราคาบอลคืนนี้ ารคาบอล าาคาบอล เวบแทงบอล เวฟแทงบอล เว็บ แทงบอล เว็บที่ดีที่สุดในประเทศไทย เว็บบอลราคาดี เว็บบอลออนไลน์ที่ดีที่สุด เว็บพนันฟุตบอลออนไลน์ เว็บแทงบอล ส เต็ ป ออนไลน์ เว็บแทงบอล เว็บไหนดี เว็บแทงบอลค่าน้ำดี เว็บแทงบอลออนไลน์ ที่ดีที่สุด เเทงบอลออนไลน์ แทง บอล ยัง ไง แทง บอล ให้ ได้ เงิน แทงบอล ยังไง แทงบอล เล่นยังไง แทงบอล ให้ได้เงิน แทงบอล-1 แทงบอลคือ แทงบอลที่ดีที่สุด แทงบอลออนไล แทงบอลออนไลน แทงบอลให้รวย แทงยอล -1.25 ราคาบอล -1.5 ราคาบอล -10 ราคาบอล 1*2 ราคาบอล Allintitle:แทงบอล Iราคาบอล การดูราคาบอล สูง ต่ํา ดูราคาต่อบอล บอลต่อ2คือ ราคราบอล ราคาน้ำบอล -10 ราคาบอล -1/1.5 ราคาบอล ต่อ ป ราคาบอล1 คือ ราคาบอลต่อ 1 ราคาบอลต่ำสูง ราคาบอลราคาบอล ราคาบอลสเต็ปวันนี้ ราคาบอลไทยวันนี้ ราคาฟุตบอลคืนนี้ ราค่บอล รูาคาบอล ลองบอล ลาคาบอน อัตราต่อรองบอลวันนี้ าคาบอล เดิมพันฟุตบอลออนไลน์ เว็บบอลน้ำดี เว็บพนันที่ดีที่สุดในไทย เว็บพนันบอลดีที่สุด เว็บแทงบอลออนไลน์ แทง บอล ยัง ไง ให้ ได้ เงิน แทงบอบ แทงบอล คือ แทงบอล เชื่อถือได้ แทงบอล1 แทงบอลดีที่สุด แทงบอลดูยังไง แทงบอลสเต็ป แทงบอลสเต็ป คืออะไร แทงบอลเล่นยังไง แทงบอลในเวลา แทงฟุตบอลออนไลน์ -1.5ราคาบอล Iาคาบอล ดูบอลต่อ ดูราคาบอล ยังไง ดูราคาบอลสเต็ป บอลต่อ 2 บอลต่อ รอง ราคา ต่อ ป ขาวคือ ราคา บอล ดู อย่างไร ราคานำ้บอล ราคาบอล -1.75 ราคาบอลจ่ายยังไง ราคาบอลดู ราคาบอลดูไง ราคาบอลต่ำ1 ราคาบอลรอง 2 ราคาบอลสูง ต่ํา ครึ่งแรก ราคาบอลเล่นยังไง สูงต่ำ ราคาบอล หาเว็บ แทงบอล เว็บบอลที่ดีที่สุดในโลก เว็บแทงบอลอันดับ 1 แทง บอล ได้ เงิน จริง แทงบอล -1.5 คือ แทงบอลจ่ายยังไง แทงบอลสเต็ปคือ ผลบอลต่อรอง ผลบอลพร้อมราคาต่อรอง ราคาต่อรองบอล คืออะไรกัน ราคาต่อรองวันนี้ ราคาบอล 1คือ แทงบอลในเว็บ "ราคาบอล" ดู ค่าน้ำ บอล ผลบอลราคาต่อรอง วิธีเล่นพนันบอลให้รวย อัตราการต่อรองบอลวันนี้ อัตราการแทงบอล เว็บ แทง บอล ออนไลน์ ที่ ดี ที่สุด เว็บพนันบอลเชื่อถือได้ แทงบอล ยังไง ให้รวย แทงบอลน้ำดี แทงบอลสเต็บ การเลือก ราคาบอล ค่าน้ำ บอล ค่าน้ำ แทงบอล ทีเด็ดสกอร์สูงครึ่งแรก บอลต่อบอลรอง คือ พนันบอล ยัง ไง ให้รวย ราคาsbobet ราคาบอล ป ป ขาว ราคาบอลต่อบอลรอง ราคาบอลสเต็ป ราคาบอลแบบไทย ราคาฟุตบอลวันนี้ ราคาแทงบอลดูยังไง วิธี แทงบอลสเต็ป วิธีสมัครเว็บพนันบอล วิธีแทงบอล สเต็ป วิธีแทงบอลให้ได้เงิน สกอร์ไทม์ สมัคร บอลสเต็ป เล่นบอลเต็งเว็บไหนดี เล่นพนันบอลยังไงให้รวย เว็บ แทงบอลออนไลน์ เว็บ แทงบอลออนไลน์ ที่ดีที่สุด เว็บบอลออนไลน์ เว็บฟุตบอลออนไลน์ เว็บแทงบอล น่าเชื่อถือ เว็บแทงบอล ส เต็ ป เว็บแทงบอลออนไลน์ที่ดีที่สุด เว็บแทงบอลอันดับ1 แทง บอล ผ่าน เว็บ แทง บอล ส เต็ ป 2 คู่ แทง บอล ออนไลน์ เว็บ ไหน ดี แทง บอล ไม่ ให้ เสีย แทงบอล -0.75 คือ แทงบอล Step แทงบอล สเต็ป แทงบอล ได้เงินจริง แทงบอลทางเข้า แทงบอลบอล แทงบอลผ่านเว็บ แทงบอลยังไงให้รวย แทงบอลออนไลน์ สเต็ป แทงบอลออนไลน์ เว็บไหนดี แทงบอลออนไลน์ โปรโมชั่นดี แทงบอลออนไลน์ยังไง แทงบอลเดี่ยว แทงบอลได้เงินจริง แทงบอลได้เงินยังไง -0.5/1 ราคาบอล -0.5ราคาบอล Www แทง บอล การ แทง บอล ออนไลน์ การเเทงบอล ค่าน้ำ ฟุตบอล ค่าน้ำบอล ดูค่าน้ำบอล ดูราคาบอล สูงต่ํา ดูราคาบอลวันนี้ บอลต่อบอลรอง ดูยังไง บอลสเต็ป 2 คู่ บอลสเต็ปคิดยังไง บอลสเต็ปคืออะไร Loopyt บอลสเต็ปจ่ายยังไง ป ราคาบอล ราคา ต่อ รอง Sbobet ราคาต่อปอ ราคาน้ําบอล สูง ต่ํา ราคาบอล -0.5 คือ ราคาบอล -0/0.5 ราคาบอล คิด ยัง ไง ราคาบอล ต่างๆ ราคาบอลคิดยังไง ราคาบอลต่อ ปป ราคาบอลต่อรองบอล ราคาบอลป ราคาบอลวิธีดู ราคาบอลสูงต่ำ ล่าสุด ราคาบอลสูงต่ํา 1 รูปแทงบอล วิธีดูผลบอล วิธีแทงบอลสเต็ป อัตราต่อรองฟุตบอล ดูยังไง อ่านราคาบอล ค่าน้ํา เดิมพัน บอล ออนไลน์ เล่นบอลให้ได้เงินทุกวัน เว็บ พนัน บอล ดี ที่สุด เว็บ พนัน บอล ที่ ดี ที่สุด เว็บ เล่น บอล เว็บ แทง บอล น่า เชื่อถือ เว็บพนันแทงบอล เว็บเล่นบอล เว็บแทงบอล ที่ดีที่สุด เว็บแทงบอลของไทย เเทงบอลไทย เเท่งบอล แทง บอล มือ ถือ แทง ฟุตบอล แทงบอล จ่ายยังไง แทงบอล ผ่านเว็บ แทงบอล มือถือ แทงบอลสเต็ป2คู่ แทงบอลเว็บไหนดี ดูบอลต่อบอลรอง ตารางการแทงบอล บอล ต่อ ส คือ บาคาร่า สล็อต ฟุตบอล ออนไลน์ พนัน บอล เล่น ยัง ไง พนันบอล เล่นยังไง พนันบอลออนไลน์ ราคา บอล ส เต็ ป วัน นี้ ราคาบอล -0.25 คือ ราคาบอล -0.75 คือ ราคาบอล สูงต่ํา ราคาบอลชุด ราคาบอลที่ควรเล่น ราคาบอลสด ราคาบอลในเว็บ ราคาฟุตบอล ดูยังไง วิธีดูราคาบอล Sbobet วิธีเลือกเว็บแทงบอล วิธีเเทงบอลสเต็บ ศึกษาราคาบอล สมัครพนันบอล สมัครเว็บพนันบอล ดีที่สุด เดิมพันบอลออนไลน์ เว็บ ราคา บอล เว็บ แทงบอล แทงบอลออนไลน์ เด่นที่สุด เว็บพนันบอล ที่ดีที่สุด เว็บพนันบอลที่ดีที่สุด เว็บพนันบอลไทย เว็บแทง บอลออนไลน์ เว็บไซต์แทงบอล แทงบอลจ่ายจริง แทงบอลต่อ1 แทงบอลออนไลน์ 1×2 คืออะไร แทงบอลออนไลน์แทงบอลออนไลน์ แทงบอลเต็ง แทงผลบอล แทงสเต็ป เสมอ แท่งบอลสเต็ป บอลสดราคาต่อรอง พนนบอลออนไลน พนันบอลเล่นยังไง ราคา ต่อ บอล ราคา ฟุตบอล ราคาบอล -2.25 ราคาบอลคือ ราคาบอลเต็งวันนี้ ราคาฟุตบอลดูยังไง วิธรเล่นบอลให้ได้เงินทุกวัน วิธี เล่นบอลให้ได้เงินทุกวัน อัตราต่อรอง ฟุตบอล เดิมพันบอลสด เดิมพันฟุตบอล เล่น บอล ออนไลน์ เว็บ ไหน ดี เว็บ พนันบอล เว็บ ฟุตบอล ออนไลน์ เว็บพนันบอล เว็บพนันบอล เว็บไหนดี เว็บแทงบอล ออนไลน์ เว็บแทงบอลออนไลน์ ดีที่สุด แทง บอล ส เต็ ป แทงบอลวันละคู่ แทงบอลออนไลน์จ่ายจริง กติกาพนันบอล กติกาแทงบอล พนันฟุตบอลออนไลน์ ราคาฟุตบอลโลกวันนี้ วิธีเล่นบอลเสต็ป อย่างไรให้รวย วิธีแทงบอลสเต็ป อย่างไรให้รวย เว็บพนันแทงบอลออนไลน์ แทง บอล ยัง ไง ให้ รวย แทงบอลสเต็ป อย่างไรให้รวย แทงบอลสเต็ปให้ได้เงิน แทงบอลออนไลน์เว็บตรง แแทงบอลทงบอล กติกา แทงบอล ค่าน้ํา ฟุตบอล บอล ต่อ บอล รอง บอล ต่อ รอง บอลต่อ บอลรอง ราคา ป บอล ราคาบอล -1.25 คือ ราคาบอลต่อเสมอ วิธี แทง บอล ให้ ได้ กํา ไร เดิมพันกีฬาออนไลน์ เล่น บอล ยัง ไง ให้ รวย เล่น พนัน บอล ยัง ไง ให้ รวย เว็บ พนัน แทง บอล ออนไลน์ เว็บพนันบอลออนไลน์ ที่ดีที่สุด เว็บไซต์ พนัน บอล ออนไลน์ แทง บอล ยัง ไง ให้ ได้ กํา ไร แทงบอล ครึ่งแรก แทงบอล ที่ดีที่สุด พนันบอลสด รูปแบบการแทงบอล วิธีดูราคาต่อบอล เล่น บอล ออนไลน์ เว็บพนันบอลที่น่าเชื่อถือที่สุด เว็บแทงบอลน่าเชื่อถือ แทงบอลออนไลน์มือใหม่เล่นยังไง กา บอล ออนไลน์ การเล่นพนันบอล ทีเด็ดบอลต่อบอลรอง สมัครเว็บแทงบอลออนไลน์ เวบแทงบอลออนไลน เวบแทงบอลออนไลน์ แทงบอล ได้เงินยังไง แทงบอลสดให้ได้เงิน โปรโมชั่นแทงบอล ราคาบอล -1.75 คือ ราคาบอล ป ป ราคาบอลสกอร์สูง รูปแบบการแทงบอลออนไลน์ สมัคร บอล ส เต็ ป 2 เว็บ พนันบอลที่ดีที่สุด เว็บราคาบอล โปรโมชั่นบอลสเต็ป ค่าน้ํา พนันบอล ดูราคาน้ำ บอล บอลออนไลน์พนัน ราคา บอล ป คือ ราคาจ่ายบอลเดี่ยว ราคาบอล ปป ราคาบอล เวลา นี้ วิธี ดู ราคา บอล สูง ต่ํา สกอร์สูงต่ํา ดูยังไง สมัครบอลสเต็ป2 เวป พนัน บอล ออนไลน์ เว็บ พนัน บอล เว็บพนันบอลออนไลน์ เว็บแทงบอลบนมือถือ เว็บไซต์ แทงบอลออนไลน์ เเทงบอลสด แทงบอลในเว็บยังไง แทงพนันบอล การออกราคาบอล ค่าน้ำแทงบอล ค่าแทงบอล บอล ส เต็ ป คือ บอล ออนไลน์ พนัน ป คือ ราคาบอล พนันบอล ราคา ต่อ บอล ส เต็ ป ราคาต่อรอง ฟุตบอลวันนี้ ราคาบอล - คือ ราคาบอลสเต็ป คิดยังไง ราคาใครต่อรอง วิธีดูการต่อราคาบอล วิธีแทงบอล ง่ายๆ สมัครเว็บบอลออนไลน์ สมัครเว็บแทงบอล เทคนิคการแทงบอลสด เล่นบอลยังไงให้ได้เงิน เว็บ บอลดีที่สุด เว็บบอลที่น่าเชื่อถือ เว็บไซต์ แทงบอล ออนไลน์ เว็บไซต์แทงบอลออนไลน์ แทงบอลสูงต่ำ ดูยังไง แทงบอลสเต็ป ยังไง แทงบอลแทงยังไง Sn9999 เว็บไซต์-บอล-ส-เต็-ป ออนไลน์ 24 ชั่วโมง กาบอลชุด ค่าน้ํา บอล ค่าน้ําบอล ดูราคาต่อรองฟุตบอล ดูราคาบอลสดวันนี้ ดูราคาเว็บแทงบอล365 ดูราคาแทงบอล ผลบอล ราคาบอล ผลบอลเรียลไทม์ พนัน บอล พนันกีฬาออนไลน์ พนันบอลออนไลน์ที่ดีที่สุด ราคา น้ำ บอล ราคา บอล คือ ราคา บอล ป ป ราคาน้ำบอล ราคาน้ํา บอล ราคาน้ําบอล ราคาบอล ป คือ วิธี ดู ราคา น้ํา บอล วิธี สมัคร เล่นบอลออนไลน์ วิธีดูราคาน้ำ บอล วิธีดูราคาน้ำบอล วิธีดูราคาบอลสเต็ป วิธีเล่นบอลสด วิธีแทงบอลสเต็ปในเว็บ สมัคร เว็บ พนัน บอล ดี ที่สุด หาเว็บแทงบอล เดิมพันบอล เล่น บอล ออ น ไล เล่น เว็บ บอล เล่นบอลออนไลน์ เว็บ บอล เว็บ บอล ที่ ดี ที่สุด เว็บ บอล ที่คนเล่นเยอะที่สุด เว็บ บอล สด เว็บ แทง บอล ส เต็ ป เว็บบอล เว็บบอลจ่ายจริง เว็บพนันบอลsbobet เว็บแทงบอลออนไลน์อันดับหนึ่ง เว็บไซต์ พนัน บอล เเ ท่ง บอล แทง บอล เว็บ ไหน ดี แทงนิคแทงบอล ใช้ได้จริง แทงบอล ออนไลน์ ผ่านมือถือ แทงบอล เว็บไหนดี แทงบอลผ่านมือถือ แทงบอลออนไลน์เว็บไหนดี โปรโมชั่น แทงบอล โปรโมชั่น แทงบอลออนไลน์
  5. 2ราคาบอล
Bagikan

Tinggalkan Komentar

Please enter your comment!
Please enter your name here